دیابت یکی از مشکلات پزشکی رایج در جهان است که افراد را در طول عمر خود با چالش های متعددی روبرو می کند. این بیماری مزمن که اکثراً به افزایش قند خون در بدن ارتباط دارد، می تواند به تدریج سیستم های مختلف بدن را تحت تأثیر قرار دهد و عوارض جدی ایجاد کند. یکی از عوارض معمول و مهم دیابت، زخم پای دیابتی است.
زخم پای دیابتی نه تنها برای افراد دیابتی بلکه برای جوامع به عنوان یک چالش بهداشت عمومی مهم شناخته می شود. این نوع زخم ها، از آسیب به عروق خونی و اعصاب پا ناشی می شوند و در صورت عدم مدیریت و درمان زخم پای دیابتی، می توانند به عفونت های جدی منجر شده و در بعضی موارد، حتی به از دست دادن پای فرد بیمار منجر شود. به همین دلیل، شناخت و مدیریت صحیح زخم پای دیابتی برای افراد مبتلا به دیابت و اهمیت پیشگیری از ایجاد آن برای جامعه بسیار حیاتی است.
دیابت چیست ؟
بیماری دیابت معمولا با عدم توانایی بدن در تولید انسولین ( دیابت نوع 1 ) ، یا عدم توانایی بدن در استفاده از انسولین تولید شده ( دیابت نوع 2 ) بوجود می آید .
گلوکز ( قند خون ) از تجزیه و هضم غذا در معده بوجود می آید که اصلی ترین ماده جهت سوختن و تولید انرژی در سلول ها بوده و انرژی لازم برای انجام فعالیت های فیزیکی روزمره را تامین می کند .
گلوکز ( قند خون ) ، برای ورود به داخل سلول ها به ماده ای حیاتی که توسط پانکراس ( لوزالمعده ) تولید می شود نیاز دارد ، نام این ماده حیاتی انسولین است .
همان طور که در بالا ذکر کردیم :
- اگر لوزالمعده قادر به تولید انسولین نباشد یا مقدار تولید شده کافی نباشد ( دیابت نوع 1 )
- اگر لوزالمعده ، انسولین تولید کند اما سلول های بدن به آنها پاسخی ندهند و در برابر آن مقاوم باشند ( دیابت نوع 2 )
اگر کلوکز تولید شده وارد سلول ها نشود ، باعث بالا رفتن سطح آن در خون و به اصطلاح افزایش قند خون می شود که در صورت عدم کنترل آن در طولانی مدت باعث رسوب دیواره رگ ها مخصوصا در پاها و سپس مسدود شدن عروق پا و از بین رفتن اعصاب پا می شود .
از طرف دیگر عدم ورود گلوکز به داخل سلول ها ، باعث پایین آمدن عمر سلولها شده و در نهایت مرگ سلولی را نیز به دنبال دارد .
در صورت کنترل نکردن دیابت ، قلب ، چشم ها ، کلیه ، سیستم عصبی و بافت های بدن صدمه های جدیدی را متحمل می شوند .
از جمله علائم دیابت ، عبارتند از :
- افزایش میل به نوشیدن مایعات
- احساس گرسنگی زیاد
- احساس ضعف و خستگی و بی حالی
- بی حسی یا گزگز شدن دست یا پا (نوروپاتی یا اختلال عصبی )
- تکرر ادرار
- خشکی دهن
- تاری دید
زخم پای دیابتی چیست ؟
زخم پای دیابتی مانند اکثر زخم های طبیعی از یک سوختگی ، تاول، خراش و یا آسیب های دیگر به وجود می آید ، اما متاسفانه مانند زخم های طبیعی بهبود نمی یابد . معمولا در بیماران دیابتی به دلیل آسیب های عصبی بوجود آمده و ضعیف بودن گردش خون و نرسیدن مواد غذایی مورد نیاز و دارو ، به نواحی زخم ، عفونت بوجود می آید و لایه های زیرین پوست را نیز درگیر می کند که در صورت عدم توجه و پیگیری جهت درمان منجر به عفونت استخوان و حتی قطع عضو می شود .
دلایل بوجود آمدن زخم پای دیابتی چیست ؟
زخم پای دیابتی نوعی زخم است که در افراد مبتلا به دیابت ایجاد می شود. این زخم ها می توانند در هر قسمتی از پا ایجاد شوند، اما معمولاً در انگشتان پا، کف پا یا پاشنه پا ایجاد می شوند. دلایل اصلی ایجاد زخم پای دیابتی عبارتند از:
آسیب عصبی ( نوروپاتی محیطی )
سیستم عصبی محیطی به اعصابی گفته می شود که قسمت هایی از بدن که در خارج از مغز و نخاع قرار دارند را عصب دهی می کنند . آسیب به این شبکه ارتباطی گسترده می‌تواند منجر به علائم ضعف ، بی‌حسی و درد در دست‌ها و پاها شود ، اگرچه هضم غذا، ادرار و گردش خون نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند .
اعصاب حسی افراد را قادر به احساس درد ، دما و موارد دیگر می کنند . هنگامی که این اعصاب در افراد دیابتی آسیب می‌بینند دیگر توانایی احساس گرما ، سرما و درد را نخواهند داشت . در ابتدا ممکن است هیچگونه علائمی از این بیماری متوجه نشوید و فقط کمی در دست ها و پاها احساس مور مور شدگی یا بی حسی کنید اما نهایتاً فرد دیابتی به دلیل بی‌حسی در پاها و فقدان درد ، بریدگی ، زخم ، سوختگی ناشی از آب داغ یا قرارگیری پا در معرض سرمای شدید را متوجه نمی‌شوند . سپس امکان دارد این زخم یا ناحیه آسیب‌دیده عفونی شده یا در اثر توانایی اندک بدن در مقابله با عفونت‌ها به‌خوبی التیام نیابد.
علائم نوروپاتی عبارتند از:
- درد سوزشی در دست و پا
- بی حسی و گزگز
- از دست دادن احساس درد یا درجه حرارت
- حساسیت به لمس
- مشکل در راه رفتن به دلیل مشکلات هماهنگی
- ضعف عضلانی ، از دست دادن عضله ( آتروفی) در لگن، باسن و ساق پا
- ضعف در ناحیه آسیب دیده
- زخم روی پا به دلیل ناتوانی در تشخیص آسیب
گردش خون ضعیف ( ایسکمی )
تنگ شدن شریان‌ها و بطور کلی کم رسیدن خون به اندام یا ناحیه ای از بدن ، سبب ایجاد ایسکمی می‌شود . ایسکمی شرایطی است که در آن گردش خون در شریان‌ها محدود شده و اکسیژن، گلوکز و مواد مغذی در دسترس بافت‌های بدن به طرز قابل‌توجهی کاهش می‌یابد که در نهایت این امر باعث آسیب به بافت‌ها یا سوءکارکرد اندام می‌شود . نزدیک به نیمی از بیماران دارای زخم پای دیابتی، به این بیماری مبتلا هستند .
- قند خون بالا
- آسیب‌دیدگی و جراحت پا
- ضعیف شدن اعصاب حسی پا
- مدت ابتلا به دیابت
- شدت دیابت
بیماران دیابتی که در معرض خطر زخم پا هستند
- بیماران بی تحرک
- مصرف کننده گان الکل
- بیمارانی که دخانیات و تنباکو مصرف میکنند (گردش خون را ضعیف می کند)
- تشخیص دیر بیماری
- بیماران بالای 40 سال
- بیمارانی که از کفش نامناسب و با کیفیت ضعیف استفاده می کنند
- بیمارانی که ناخن های پا را به صورت مناسب کوتاه نمیکنند
علائم و نشانه های زخم پای دیابتی
نشانه های زخم پای دیابتی همیشه مشخص نیست ، گاهی اوقات حتی هیچ علامتی از زخم دیده نمی شود تا زمانی که عفونی شود .
یکی از نشانه های زخم پای دیابتی ترشح از زخم پاها است که می تواند روی جوراب یا کفش خود نمایان شود .
تورم غیر معمول ، حساسیت ، قرمزی و بو از یک یا هر دو پا ( در صورت پیشرف قابل توجه زخم ) می تواند نشانه های ابتدایی زخم پای دیابتی باشد .
شایع ترین نشانه جدی زخم پای دیابتی بافت سیاه یا اسکار است که در اطراف زخم بوجد می آید .
درجه بندی زخم های دیابتی ( سیستم درجه بندی واگنر ) :
- زخم درجه 0 : زخم بدون ضایعات باز است و در این حالت زخم ممکن است بهبود یافته باشد .
- زخم درجه 1 : زخم سطحی بوده و به لایه های زیرین نفوذ نکرده است .
- زخم درجه 2 : زخم عمیق شده و به تاندون ، استخوان یا کپسول مفصل رسیده است .
- زخم درجه 3 : زخم لایه های عمیق را درگیر کرده و منجر به تشکیل آبسه شده است .
- زخم درجه 4 : قانقاریا در قسمتی از انگشتان پا یا پاشنه ایجاد شده است .
- زخم درجه 5 : کل پا تحت تاثیر بافت اسکار و قانقاریا قرار گرفته است .
مراحل درمان زخم پای دیابتی
با توجه به ابعاد و عمق و شدت زخم ، از تمیز کردن ناحیه زخم ، پانسمان و مراقبت های اولیه تا جراحی و شیوه های نوین درمان زخم دیابت متفاوت است در ذیل به مراحل درمان زخم پای دیابتی می پردازیم .
تشخیص :
با تشخیص صحیح نوع و علت زخم دیابتی توسط پزشک اولین مرحله از درمان آغاز می شود ، تشخیص صحیح به معاینه کامل فیزیکی زخم ، طرح سوالاتی در مورد علائم و مدت زمان درگیری و تجربه پزشک بستگی دارد.
حتی در مواردی نیاز به سونوگرافی ، سی تی اسکن و انجام آزمایشاتی برای تشخیص دقیق تر می باشد .
درمان عفونت :
در مواردی که زخم با عفونت همراه است ، با جراحی و دبریدمان بافت مرده و برداشتن عفونت های محل زخم و استفاده از آنتی بیوتیک ها مراحل درمان ادامه پیدا می کند .
مراقبت از زخم :
یکی از مهمترین مراحل درمان مراقبت از زخم پس از تشخیص صحیح و از بین بردن عفونت بوجود آمده می باشد ، بیماران دیابتی باید به صورت منظم از پاهای خود مراقبت کنند تا در کوتاهترین زمان زخم بهبود پیدا کرده و از عفونت و مجدد جلوگیری به عمل آید .
مراحل مراقبت از زخم دیابت
- تمیز کردن زخم (محل زخم را باید با آب و صابون ملایم شستشو داده و در مواقعی که با عفونت همراه است از پماد آنتی بیوتیک و یا محلول ضد عفونی کننده استفاده شود)
- پانسمان زخم (با توجه به نوع و عمق زخم از پانسمان مناسب استفاده می شود تا محل زخم از آلودگی و عفونت در امان باشد)
- بالا نگهداشتن پا (در صورت بوجود آمدن زخم در ناحیه پا ، با بالاتر نگهداشتن آن از سطح قلب باعث کاهش تورم و تاثیر بیشتر در بهبود زخم می شویم)
- مراجعه به پزشک (پس از انجام مراحل بالا اگر بهبودی حاصل نشد و تورم و قرمزی در ناحیه زخم بیشتر شد یا درد یا ترشح چرک مشاهده گردید ، باید در سریع ترین زمان به پزشک مراجعه شود)
نحوه پیشگیری از زخم پای دیابتی
جهت کمک به پیشگیری از زخم پای دیابتی ، افراد مبتلا به دیابت باید موارد زیر را انجام دهند :
- کنترل منظم قند خون
- کاهش وزن و جلوگیری از اضافه وزن
- تنظیم کلسترول و فشار خون در محدوده طبیعی
- استفاده از کفش های مناسب و کفی های طبی
- جلو گیر از مجاورت پاها در فضای خیلی گرم و خیلی سرد
- مراقبت و جلوگیری از بریدگی یا خراش در پا
بررسی عوارض زخم پای دیابتی
- عفونت ( عفونت باعث تورم ، قرمزی ، ترشح چرک و درد در ناحیه زخم می شود )
- استخوان مردگی ( استخوان مردگی ( گانگرن ) با تورم ، التهاب و درد شدید همراه است و درصورت عدم درمان ممکن است باعث قطع عضو گردد )
- قطع عضو ( زمانی که هیچ یک از روش های درمان پاسخگو نیست قطع عضو صورت می گیرد که با انجام آن بیمار با اختلال در راه رفتن مواجه می شود )
راه های کمک به بیماران مبتلا به زخم پای دیابتی
راه های کمک به بیماران مبتلا به زخم پای دیابتی عبارتند از:
آموزش به بیماران :
با آموزش اهمیت کنترل قند خون ، آگاهی از نشانه ها و علائم و مراقبت از زخم های دیابتی به بیماران و خانواده آنها می توان کمک بزرگی در جهت پیشگیری از این عارضه نمود .
تشخیص زود هنگام زخم پا :
با تشخیص به موقع زخم پای دیابتی می توان به کاهش خطر عوارض و بهبود سریع زخم کمک نمود .
درمان مناسب زخم پای دیابتی :
مراقبت و توجه به سلامت پای دیابتی بسیار مهم است و استفاده از پانسمان و روش درمان مناسب باعث بهبود سریع زخم و کاهش خطر عفونت و عوارض ناشی از زخم می شود .
